Mafia với chữ “m” viết thường là một tâm trạng, một triết lý sống, một ý niệm về xã hội, một mật mã đạo đức giữa những người Sicilia*. Họ thấm nhuần điều này ngay từ khi vừa lọt lòng, và thậm chí ngay từ khi còn chưa được sinh ra họ đã hiểu rằng sống là phải tương trợ nhau, là sát cánh cùng bằng hữu trong cuộc chiến với kẻ thù, dù bạn mình sai còn kẻ thù đúng. Bất cứ ai cũng phải tự bảo vệ phẩm cách của mình bằng mọi giá và không bao giờ được bằng lòng với việc một sự xúc phạm hay một sự lăng mạ, dù là nhỏ nhất, sẽ không bị trả thù. Tất cả mọi người phải giữ bí mật và đương nhiên không được tin vào quyền lực nhà nước và mọi điều luật, trừ luật của tự nhiên. Nguyên lý này ăn sâu vào máu mỗi người Sicilia và cũng được những dân gốc Sicilia đang sống ở các vùng khác của Ý hoặc ở nước ngoài tôn thờ. Thực tế chỉ ra rằng, một người có gốc Sicilia bất tuân những điều trên thì không được xem là dân Sicilia.
Mafia với chữ “M” viết hoa mang ý nghĩa đặc thù hơn, là một tổ chức phi pháp nổi tiếng trên toàn thế giới. Trên thực tế, nó chỉ thống chế một phần của Sicilia; những hoạt động của chúng là nỗi khiếp sợ ở Palermo, Trapani hay Agrigento nhưng lại bị coi nhẹ ở Messina, Catania hay Siracusa**. Sự nổi tiếng (mà người nước ngoài vẫn tin) như một hội được tổ chức khắt khe có ngôi có thứ, thể chế rành rọt, một cỗ máy hợp nhất, một “tinh hoa thống trị” dưới trướng một đại ca ai ai cũng kiềng nể, thực ra không tồn tại. Đó là sự hình thành tự phát như một tổ kiến, một sự tụ tập ngẫu nhiên của những cá nhân đơn lẻ hoặc những nhóm đối nghịch nhau trong đó mỗi thành viên phải tuân thủ luật lệ của loài kiến. Mỗi nhóm có chủ quyền trên lãnh thổ nhỏ bé của mình, có thể độc lập làm ăn sinh sống và chỉ tuân theo lệnh kiến chúa với những luật lệ hà khắc được áp đặt như một chân lý, một công lý nguyên thuỷ. Chỉ trong một số hiếm trường hợp khẩn cấp, Mafia mới tập hợp, tháo bỏ những mối ràng buộc và trở thành một hiệp hội linh động.
Không ai biết có bao nhiêu mafia và ai là mafia. Theo ngôn ngữ của cảnh sát, chỉ một phần rất nhỏ dân Sicilia được coi là mafia. Nhiều người còn không biết mình có phải là mafia hay không. Những cư dân sống phía tây chẳng hạn: theo chuẩn mực, họ phải có mối quan hệ tốt với “hội” ở nơi họ sinh ra. Họ buộc phải sống ở đó, phải bảo vệ gia đình, tài sản hoặc công chuyện làm ăn, và không muốn dính vào phiền toái. Với họ, Mafia là một thực thể của cuộc sống, là điều kiện tất yếu, như khí hậu, như lượng mưa hay thổ ngữ. Vì thế, trong nhiều trường hợp, gần như không thể vạch một đường phân cách rõ rệt giữa “mafia” và “không mafia”, giữa người tôn trọng và người làm tôn trọng, giữa người thuộc “mafia” và “Mafia”.
*Sicilia: người Việt quen gọi là “Xi-xin”, đảo lớn nhất Địa Trung Hải, vùng tự trị của Ý. Khi nghe từ “Xi-xin”, nhiều người liên tưởng đến mafia mà không biết rằng vùng này có một nền văn hóa rất giàu đẹp, đặc biệt về nghệ thuật, âm nhạc, văn học, ẩm thực, kiến trúc và ngôn ngữ.
**Các thành phố thuộc Sicilia, trong đó Palermo là thủ phủ. Messina, Catania và Siracura nằm dọc bờ biển phía Đông còn Palermo, Trapani và Agrigento nằm phía Tây hòn đảo.
